Dymka to mała cebulka, o średnicy 5–25 mm, traktowana jako materiał rozmnożeniowy do produkcji cebuli konsumpcyjnej zamiast nasion.
Produkcja cebuli dymki, podobnie jak produkcja nasienna, jest wytwarzaniem materiału rozmnożeniowego i dlatego podlega przepisom prawa, które musi się znać producent dymki na sprzedaż. Jeżeli spełni wymagania zawarte w przepisach, jego produkt otrzyma świadectwo – urzędowy paszport, świadczący o tym, że dymka została prawidłowo wyprodukowana, zmagazynowana, zapakowana, przesortowana i wprowadzona do obrotu. Paszport zaświadcza również, że dymka jest wolna od organizmów kwarantannowych i spełnia wszystkie specjalne wymagania zdrowotnościowe. Uzyskanie paszportu nie tylko umożliwia producentowi wprowadzenie dymki do handlu, ale także chroni go przed ewentualnymi reklamacjami ze strony kupującego.
Przepisy mówią
Cebula dymka musi być wolna (według obecnych przepisów) przede wszystkim od organizmu kwarantannowego – nicienia – niszczyka zjadliwego (Ditylenchus dipsaci). Nicień przenosi się przez glebę oraz przez nasiona cebuli, dlatego nasiona do produkcji dymki muszą także pochodzić z certyfikowanych plantacji nasiennych. Producent dymki powinien mieć także glebę wolną od tego nicienia. W związku z tym przepisy nie zezwalają na produkcję dymki na polu eksploatowanym w ostatnich czterech latach pod uprawę roślin cebulowych.
Wyprodukowane cebulki nie mogą mieć objawów Sclerotium cepivorum – białej zgnilizny. Przepisy określają także dopuszczalny procentowy udział wad w masie wyprodukowanej dymki.
Szczegóły przeprowadzenia badań w celu uzyskania urzędowego paszportu producent znajdzie w wojewódzkim inspektoracie ochrony roślin i nasiennictwa, któremu podlega ze względu na miejsce produkcji.
Warunki uprawy cebuli dymki
Generalnie uprawa cebuli na dymkę nie różni się od uprawy cebuli z siewu – do konsumpcji. W procesie produkcji chodzi nam jednak o uzyskanie jak największego udziału bardzo małej cebuli, o jakości materiału rozmnożeniowego. To powoduje konieczność wprowadzenia ważnych modyfikacji. Najważniejsze z nich to zastosowanie odpowiednio zagęszczonego siewu oraz ograniczenie bądź całkowite wykluczenie nawożenia w uprawie.
Warunki klimatyczne naszego kraju w większości odpowiadają uprawie cebuli na dymkę, także tam, gdzie okres wegetacji jest krótszy, ponieważ dymkę zbiera się około miesiąca wcześniej niż cebulę konsumpcyjną uprawianą z siewu.
Nasiona cebuli kiełkują już w temperaturze 3–5°C. Optymalne dla tego procesu jest 11–17°C. Im temperatura do kiełkowania wyższa (w granicach optymalnej), tym wschody szybsze i bardziej równomierne. W zależności od warunków termicznych cebula w polu może wschodzić przez 11–25 dni. Dlatego też nie zawsze warto spieszyć się, czasem lepiej poczekać, aż warunki do siewu będą bardziej dogodne. W produkcji dymki ma to bardzo istotne znaczenie z uwagi na możliwość uzyskania większego udziału dymki lepszej jakości.
Za najlepsze do produkcji cebuli dymki uznaje się gleby dostatecznie żyzne – niepowodujące przerastania dymki poza wymagane rozmiary. Mogą to być gleby piaszczysto-gliniaste, dobrze zdrenowane. Szybkie wysychanie gleb przepuszczalnych może być zaletą przy produkcji dymki, zwłaszcza gdy dysponuje się deszczownią. Wówczas można bardziej kontrolować przebieg produkcji, aby powstała dymka o najbardziej pożądanych rozmiarach. W przypadku braku urządzeń nawadniających lepsze będą gleby mniej przepuszczalne. Nie mogą być to jednak gleby niezdrenowane z warstwami nieprzepuszczalnymi dla wody, gdyż bywają wówczas mocno zasolone, na co cebula jest wrażliwa. Uprawa na takich glebach niesie również zwiększone ryzyko wystąpienia chorób.
Gleby typowo gliniaste, a także bardzo zwięzłe, nie są odpowiednie dla uprawy cebuli – zbrylają się podczas przygotowania do siewu, utrudniają też mechaniczny zbiór. Z kolei gleby zlewne często zaskorupiają się, kiedy bezpośrednio po siewie wystąpią obfite opady deszczu, a później okres suszy. Skutkuje to niewyrównaniem wschodów lub ich brakiem. Odpowiednia wartość pH gleby dla cebuli mieści się w przedziale 5,5–6,5.
W uprawie cebuli bardzo ważne jest prawidłowe zmianowanie
Pomaga ono utrzymać dobrą strukturę gleby oraz przyczynia się do mniejszego występowania patogenów glebowych. Jak już wspomniano, gleby do produkcji dymki muszą być wolne od nicieni i grzyba powodującego białą zgniliznę. Ostatnio stwierdzono, że wysiewy w międzyplonach gorczycy sarepskiej (na przyoranie) skutecznie ogranicza w glebie rozwój białej zgnilizny cebuli. Prawidłowy płodozmian przyczynia się także do znacznie mniejszego występowania fuzaryjnego więdnięcia, zgorzeli siewek, zgnilizn grzybowych i bakteryjnych.
W praktyce cebulę na dymkę uprawia się w dalszych latach po oborniku, aby ograniczyć żyzność gleby, zmniejszyć zachwaszczenie i stopień rozwoju szkodników.
Dobrym przedplonem są: zboża (oprócz owsa – żywiciela nicieni), groch, fasola, peluszka, wyka, ogórek, kapusta, kalafior, pomidor, sałata,
Złym przedplonem są: inne cebulowe, bób, bobik, lucerna, koniczyna, pietruszka, seler i ziemniak.
Z reguły na tym samym stanowisku cebula nie powinna się znaleźć częściej niż raz na pięć lat.
Nawożenie tuż przed siewem
Umiejętne nawożenie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na efektywność produkcji dymki. Mniej doświadczeni producenci powinni oprzeć nawożenie na wynikach analizy chemicznej gleby – pod kątem uprawy na dymkę. Korzyści z jej przeprowadzenia są podwójne. Po pierwsze, biorąc pod uwagę niewielki koszt takiej analizy, zaoszczędzimy na kupnie często niepotrzebnej ilości nawozów, po drugie, rośliny otrzymają tyle substancji pokarmowych, ile rzeczywiście potrzebują.
Należy pamiętać, że próba gleby dostarczona do laboratorium musi dobrze reprezentować warunki glebowe na danym polu. Nadmiar nawozów w glebie przyczyni się na pewno do przerośnięcia cebuli, której nie będzie można zakwalifikować jako dymkę.
Cebuli na dymkę z reguły nie powinno się pogłównie nawozić azotem. Niektórzy producenci – odwrotnie nie stosują nawożenia przedsiewnego tym pierwiastkiem, a azot dostarczają tylko pogłównie w zależności od wyglądu roślin z reguły nie przekraczając dawki 40 kg N/ha.
Nawozy azotowe, fosforowe i potasowe w całości daje się na krótko przed siewem. Stwierdzono, że nawożenie fosforowe stosowane na kilka tygodni przed planowanym terminem siewu powoduje uwstecznianie tego pierwiastka – niedostępność dla roślin. Fosfor jest najbardziej potrzebny cebuli w początkowych fazach rozwoju. Później, gdy system korzeniowy rozwinie się, rośliny mogą korzystać z naturalnych zasobów fosforu w glebie. Ze względu na wrażliwość cebuli na chlorki należy stosować tylko siarczanową formę potasu.
Gdy planujemy użycie nawozu wieloskładnikowego, trzeba także sprawdzić, w jakiej postaci jest potas. Przy nawożeniu cebuli na dymkę trzeba też znać dawki nawozów pod uprawy przedplonowe. W przypadku żyznych gleb nawożenie może się okazać całkowicie zbędne.
Jeżeli nie przeprowadzi się analizy glebowej, można przyjąć zasadę, że obniża się o około 1/3 dawkę NPK przyjętą dla uprawy cebuli z siewu.
Orientacyjne dawki na 1 ha: 40–50 kg N, 50–60 kg P2O5 i 70–80 kg K2O.
Każda odmiana cebuli nadaje się do produkcji dymki
Do produkcji dymki nadaje się każda odmiana cebuli pod warunkiem, że wytworzone z niej cebule konsumpcyjne spełnią oczekiwania producenta. Podział na odmiany polecane do produkcji dymki jest bardziej wymuszony przez marketing. Zdarza się narzucanie poglądu, jakoby dymka odmian zagranicznych była lepsza od odmian polskich. Trudno się z nim zgodzić – o tyle lepsza czy gorsza, o ile w ogóle polskie odmiany cebuli są lepsze czy gorsze od zagranicznych. Nie ma na to dowodów w postaci niezależnych badań.
Na jakość dymki bardzo duży wpływ ma miejsce produkcji i warunki przechowywania. Dymka danej odmiany wyprodukowana w gorszych warunkach, użyta do produkcji cebuli konsumpcyjnej nie da tak dobrego efektu, jak dymka tej samej odmiany wytworzona w lepszych warunkach.
Dlatego, aby przeprowadzić doświadczenia porównawcze pod tym kątem, trzeba by wyprodukować dymkę porównywanych odmian tylko u jednego producenta – w tych samych warunkach i przeznaczyć ją do produkcji cebuli konsumpcyjnej. Wyniki z wielu lat takich doświadczeń przybliżałyby nas do prawdy. Dowiedzielibyśmy się na przykład, czy brak wrażliwości dymki danej odmiany na pośpiechowatość wynika z cech tej odmiany, czy tylko z warunków, jakie stworzono jej podczas uprawy czy przechowywania. Problem w tym, że tak szerokich badań, przynajmniej na gruncie polskim, dotychczas nie było.
[Do produkcji dymki nadaje się każda odmiana cebuli pod warunkiem, że wytworzone z niej cebule konsumpcyjne spełnią oczekiwania producenta]
Ile i jak wysiać?
Ważna w produkcji dymki jest gęstość siewu, ponieważ rośliny w dużym zagęszczeniu, konkurując między sobą o wodę i składniki pokarmowe wcześniej dojrzewają i wykształcają małe cebule. Normy siewu są uzależnione od jakości nasion i sposobu siewu.
Wcześniej do produkcji dymki używano nasion gorszej jakości, o obniżonej zdolności kiełkowania oraz zwykłych siewników. Normy siewu były zatem wysokie od 120–200 kg/ha. Zaletą tego typu produkcji było wykorzystanie do produkcji nasion, które musiałyby być zutylizowane. Zasadnicza wadą było uzyskiwanie niskiego plonu dymki o najwłaściwszych rozmiarach w zakresie 10–15 mm. Taka dymka daje w produkcji cebuli konsumpcyjnej wczesny i wysoki plon, nie wytwarzając pospiechów. Mimo wad, przedstawiony sposób postępowania (w zakresie używania gorszej jakości nasion) jest nadal stosowany.
Nowsze badania pokazały, że użycie dobrze kiełkujących nasion, a także sposób ich wysiewu, przyczyniają się do uzyskania większego plonu najlepszego sortu dymki. Niezależnie, czy wysiewano 100 czy 150 kg nasion na hektar, plon dymki przy użyciu nasion gorzej kiełkujących zawsze był o ok. 20–30% niższy. Co ciekawe, zwiększenie normy siewu (od 100 do 150 kg/ ha) nasion dobrze kiełkujących nie powodowała istotnego wzrostu plonu dymki. W związku z tym dla nasion o sile kiełkowania ok. 80% można przyjąć normę siewu ok. 100 kg/ ha. Natomiast dla nasion kiełkujących w zakresie 85–95% wystarczy 80 kg/ha.
Ważny jest zastosowany rozstaw wysiewu nasion. Trzeba go oczywiście dostosować do szerokości sprzętu używanego do pielęgnacji. Idealna odległość między roślinami wynosi 1,25 cm. Przybliżenie do ideału daje siew pasowo-wstęgowy. Do tego celu używa się specjalnego siewnika, który rozrzuca nasiona na szeroki pasma – wstęgi o szerokości od 6–10 cm. Mając do dyspozycji taki siewnik i znając rozstaw kół ciągnika możemy obliczyć, ile takich wstęg może znaleźć się w pasie siewnym.
Mniej idealnym rozwiązaniem jest siew pasowo-rzędowy zwykłym siewnikiem. Wówczas rozstaw rzędów powinien wynosić na pasie 10–15 cm. Zastosowanie poszerzonych redlic, przybliża nas do systemu pasowo-wstęgowego. Ważne jest także, aby wysiewać nasiona skalibrowane, co ma pozytywny wpływ na wyrównanie dymki, a tym samym na uzyskanie większego plonu żądanego rozmiaru.
Płytka uprawa wiosną
Przygotowanie gleby pod siew polega ogólnie na umożliwieniu drobnym nasionom cebuli jak najlepszego z nią kontaktu. Dobra uprawa ułatwia siew na jednolitą głębokość i równe wschody, które z kolei zapewniają, że wszelkie zabiegi ochrony roślin zostaną wykonane w tym samym, odpowiednim stadium rozwojowym.
Gleba pod siew powinna być wilgotna i utwardzona w dolnej warstwie (ułatwione podsiąkanie wody). Generalnie po jesiennej orce wystarczy wiosną płytka uprawa agregatem uprawowym na głębokość 3 cm. Jeśli wykonuje się wiosenną orkę, to należy zastosować wały pierścieniowe gładkie (zagęszczacze podskibia). Ma to na celu przyspieszenie osiadania gleby, zapobieżenie zbyt głębokiemu siewowi i przesuszeniu gleby.
Optymalny termin siewu to pierwsza dekada kwietnia. Należy jednak zawsze uwzględnić temperaturę. Kiedy jest za zimno, lepiej odczekać kilka dni. Na pewno nie należy z terminem siewu zbliżać się zbytnio do maja, ponieważ późniejszy siew wcale nie ograniczy wielkości cebuli (jeśli o to by chodziło), a przyczyni się do wzrostu udziału cebul bączastych.
Najlepiej wysiewać cebulę na głębokość 2–3 cm. Nieco głębiej można siać, gdy gleba jest za sucha i narażona na działanie silnego wiatru, mogącego przemieścić razem z cząstkami gleby wysiane nasiona. Zbyt płytki siew naraża kiełkujące rośliny na uszkodzenia przez zastosowane po siewie herbicydy doglebowe.
Zwalczanie chwastów w uprawie cebuli na dymkę
Cebula na dymkę rośnie w bardzo dużym zagęszczeniu, dlatego najłatwiej zwalczać chwasty metodami chemicznymi, wg aktualnego programu ochrony roślin. Zaczyna się od zalecanych preparatów doglebowych bezpośrednio po siewie. Ich działanie jest w dostatecznym stopniu skuteczne przy wilgotnej glebie. Zastosowanie herbicydu doglebowego na suchą glebę, poza obniżeniem efektu działania, w przypadku wietrznej pogody powoduje dodatkowo przemieszczanie cienkiej warstwy herbicydu, pozostawiając na polu miejsca, gdzie chwasty mogą swobodnie się rozwijać.
Z kolei zbyt ulewne deszcze po siewie zmywają preparat w niżej położone miejsca, co może dać efekt jego nałożenia na siebie i w konsekwencji toksyczne działanie na wschodzące rośliny cebuli.
Gdy obserwujemy słabe działanie herbicydu doglebowego, możemy tuż przed wschodami zastosować zalecane herbicydy nieselektywne (niszczące wszystkie rośliny). Aby ustrzec się niebezpieczeństwa przypadkowego zniszczenia wschodzących roślin cebuli, najlepiej niewielki fragment pola przykryć folią czy włókniną. Moment wschodów cebuli pod okryciem jest odpowiedni, aby zastosować zabieg na całym polu.
Dalsza chemiczna walka z chwastami polega na opryskiwaniu roślin już po wschodach cebuli. Na tym etapie ważna jest znajomość poszczególnych faz rozwojowych siewek. Często za fazę pierwszego liścia błędnie przyjmuje się stan, kiedy pierwsza, cienka nitka szczypioru przejdzie przez fazę kolanka i wyprostuje się. Trzeba pamiętać, że ta pierwsza nitka to jest dopiero liścień, a nie liść. Faza pierwszego liścia to stan, kiedy widać na roślinie dwie nitki szczypioru.
Ochrona cebuli dymki
Zmniejszona liczba dopuszczonych do obrotu chemicznych środków ochrony roślin wpływa na trudności w zwalczaniu chorób i szkodników. Trzeba więc kłaść większy nacisk na naturalne metody zapobiegawcze. W przypadku wielu groźnych chorób odglebowych, w tym bakterioz, jest to prawidłowe zmianowanie. Ważna jest też odpowiednia lokalizacja uprawy. Wiadomo, że osłonięte miejsca sprzyjają rozwojowi chorób grzybowych. Chętnie wykorzystują je także szkodniki, zwłaszcza śmietka cebulanka. Dobrą praktyką jest wykaszanie miedz i łąk w pobliżu pól uprawnych, nie dopuszczając do kwitnienia roślin, których nektarem żywią się owady szkodliwe.
Nieodpowiednie jest także umiejscowienie zasiewów cebuli w pobliżu pól z uprawą ozimą. Ułatwia to znacznie porażenie mączniakiem, a także stanowi doskonały żer – w postaci młodych siewek – dla wciornastka. Szkodnik ten czyni w cebuli bardzo duże szkody, znacznie redukując plon i przenosząc choroby wirusowe. W chwili, gdy zadomowi się na roślinie, praktycznie pozostaje na niej do końca. Nie zwalczają go dostępne środki ochrony, a jedynie nie pozwalają mu na swobodny rozwój. Ważna jest zatem szybkość wykonania pierwszego zabiegu po zaobserwowaniu tego szkodnika na roślinie. Częstość następnych zależy od temperatury w okresie wegetacji. Im wyższa temperatura, tym szkodnik namnaża się szybciej. Ważne jest przemienne używanie preparatów, bo wciornastek ma wysoką zdolność uodparniania się na stosowane środki ochrony. Jego występowanie znacznie ograniczają solidne i częste opady deszczu.
Plon cebuli dymki może wynosić 8–20 ton/ha
Duże zagęszczenie roślin przy ograniczonym nawożeniu sprawia, że dymka dojrzewa około miesiąc wcześniej niż cebula konsumpcyjna. Oznakami dojrzałości są: zasychanie i żółknięcie szczypioru oraz jego załamywanie. Wówczas przystępuje się do zbioru. Na większych obszarach zbiór jest mechaniczny. Wykorzystuje się do tego specjalnie skonstruowane kopaczki. Jeśli pogoda jest sprzyjająca, dymkę zostawia się na polu w celu dosuszenia, jeśli nie, dosusza się ją np. pod wiatą, używając wentylatorów.
Uzyskany plon dymki wielkości 5–25 mm, w zależności od warunków i technologii uprawy, może wynosić 8–20 t/ha.
W zebranym plonie nie da się uniknąć pewnego odsetka cebul nienadających się na dymkę, zwłaszcza cebul przerośniętych. Przy plonie dymki około 20 t/ha szacuje się, że takiej cebuli może być około 2,5 t. Przeznacza się ją wówczas przeważnie do produkcji cebuli z zielonym szczypiorem.
Po wysuszeniu i obcięciu szczypioru przystępuje się do sortowania. Ostatnio polscy producenci dymki uzyskali zgodę Ministerstwa i Rozwoju Wsi na dowolne sortowanie dymki w zakresie średnicy 5–25 mm. Wcześniej, aby być w zgodzie z prawem, do handlu musiała trafiać dymka w 4 sortach: 5−10 mm, 10−15 mm, 15–20 mm i 20−25 mm średnicy. Sortowanie dymki na frakcje jest jednak bardzo potrzebne i związane jest z jej przechowywaniem, aby dymka użyta do produkcji cebuli konsumpcyjnej nie wybijała w pędy nasienne (pośpiechy).
[Sortowanie dymki na kalibry. Możliwe rozmiary cebuli przy produkcji dymki]
Jak przechowywać cebule dymkę?
W doświadczeniach pośpiechów nie obserwowano używając do produkcji dymki o średnicy 5–15 mm. Natomiast dymka o średnicy 16–20 mm mogła dać ok. 15% roślin z pędami kwiatostanowymi. Jeszcze więcej – 27% – dymka o średnicy 21–25 mm. Wobec tego podczas przechowywania trzeba zastosować metody ograniczające ten niekorzystny efekt.
Chociaż drobna dymka nie wykazuje podatności na pośpiechowatość, nie można jej przechowywać w temperaturze sprzyjającej jarowizacji, mianowicie 8–12°C. Dotyczy to także pozostałych frakcji. Drobną dymkę o średnicy do około 10 mm przechowuje się (do wysadzenia czy sprzedaży) w chłodni, podobnie jak cebulę konsumpcyjną, w temp. 0–2°C przy wilgotności względnej 60–75%.
Dymkę o średnicy 11–25 mm należy przetrzymywać od zbioru do sadzenia w temperaturze 18–20°C lub przez pierwsze 3 miesiące po zbiorze w temperaturze 25–30°C, a następnie do momentu sadzenia w temperaturze 0–2°C – tak jak dymkę drobną.
Możliwe jest także inne podejście – traktowanie wrażliwego na pośpiechowatość sortu dymki zaraz po zbiorze temperaturą około 0°C do lutego, a później przez jeden miesiąc, utrzymując temperaturę 25–28°C. Potem można powrócić do temperatury wyjściowej.
W Holandii przechowuje się dymkę w temp 25–28°C do początku kwietnia. Ważne jest, aby przy wszystkich metodach przechowywania utrzymywać wilgotność względną na poziomie 60–70%. Zapobiega to utracie masy cebulek. Należy jednak się liczyć z ubytkami od 10 do 25%. Trzeba także zauważyć, że do momentu sprzedaży za przechowywanie odpowiada producent dymki, a od zakupu do sadzenia – jej odbiorca.
[Sterowanie klimatem w przechowalni dymki]
[Trzeba mieć możliwość uzyskania temperatury do 28°C]
[Wentylatory są również niezbędne]
dr Wojciech Matuszak
