Ogólnopolski 3-letni program bezpłatnych badań zasobności polskich gleb pt. Grunt to Wiedza realizowany jest przez Grupę Azoty we współpracy z PKO Bankiem Polskim i Krajową Stacją Chemiczno-Rolniczą. Zainteresowanie rolników tą akcją jest olbrzymie, bo mogą za darmo uzyskać kompletną wiedzę o glebie.
Problemem są jednak odpłatne badania, które wykonuje tylko 8% gospodarstw. Mimo tego, że są one bardzo tanie. Koszt takiej analizy w przeliczeniu na hektar i na rok to mniej niż 1 zł. Z próbek przebadanych w ramach programu Grunt to Wiedza wynika (co wiadomo nie od dziś), że większość polskich gleb ma zbyt kwaśny odczyn. Jakie są tego konsekwencje?
Odczyn a przyswajalność
Wysoką efektywność nawożenia mineralnego i organicznego gleb można uzyskać tylko po uregulowaniu odczynu. Stosowanie nawet wysokich dawek nawozów mineralnych na glebach zakwaszonych będzie nieefektywne. Właściwe pH to podstawa, a jak wskazują wyniki badań wykonane w ramach program Grunt to Wiedza, blisko 60% polskich gleb ma zbyt kwaśny odczyn i wymaga wapnowania. Dokładnie rzecz ujmując konieczne, potrzebne i wskazane wapnowanie dotyczy 53% polskich gleb, choć sytuacja w rejonach działania poszczególnych Okręgowych Stacji Chemiczno-Rolniczych jest bardzo zróżnicowana.
Od pH zależy m.in. rozwój i zasiedlenie gleb przez mikroflorę, zdolności sorpcyjne, przyswajalność składników pokarmowych i łatwość ich pobierania przez rośliny, fitotoksyczność metali ciężkich, trwałość struktury i stosunki wodno-powietrzne gleby. Wapń odgrywa zatem ważną rolę tak w życiu roślin, jak i w kształtowaniu właściwości fizykochemicznych gleby. Najbardziej pożądanym odczynem gleb, przy którym większość makro- i mikroskładników (z małymi wyjątkami) jest maksymalnie dostępna dla roślin przy pH od 6,0 do 7,2.
Złe kwaśne i alkaliczne
Stosunki powietrzno-wodne gleb bardzo kwaśnych są z reguły wadliwe na skutek niestabilności struktury gruzełkowatej (brak lepiszcza oraz destrukcyjne działanie kwaśnej próchnicy). W roztworze tych gleb znajdują się duże ilości toksycznego dla roślin glinu i żelaza. Związki wielu składników pokarmowych przy niskim pH stają się nierozpuszczalne i często bezpowrotnie uwsteczniają się. Przy odczynie pH poniżej 5,5 stwierdza się w glebie niedobór azotanów, obniżenie przyswajalności fosforu (tworzenie nierozpuszczalnych związków fosforanów żelaza i glinu) oraz niedobór wapnia, siarki, potasu i magnezu.
Natomiast przy odczynie alkalicznym pH powyżej 7,5 również może ujawnić się niedobór azotanów, fosforanów miedzi, cynku i boru. W glebach kwaśnych ograniczeniu ulega aktywność biologiczna bakterii, co wpływa na zahamowanie wielu korzystnych przemian związków azotowych – nitryfikacji i wiązania wolnego azotu.
Warto dodać, że czynnikiem łagodzącym ujemny wpływ niskiego odczynu pH jest próchnica. W praktyce jednak niskie pH dotyczy gleb lekkich, które próchnicy mają i tak niewiele. Tę zależność wykazują jedynie gleby torfowe i rośliny na nich uprawiane, lepiej znoszą zakwaszenie niż uprawiane przy jednakowo niskim pH, ale na glebach mineralnych. Prawdopodobnie wynika to z braku wymiennych jonów glinu na torfach, które stają się aktywne przy niskim pH w glebach mineralnych.
Potrzeby wapnowania
Po wykonaniu analizy gleby w Stacji Chemiczno-Rolniczej rolnik może otrzymać suche wyniki analiz lub wyniki z oceną potrzeb wapnowania oraz gotowe zalecenia nawozowe wraz z planem nawożenia. Badając gleby po raz pierwszy warto dokupić zalecenia. Jest to o tyle istotne, że inne są zalecenia potrzeb wapnowania dla gruntów ornych na glebach mineralnych, zależnie od pH i kategorii agronomicznej, inne dla użytków zielonych i inne dla gleb organicznych.
Prawidłowa wielkość dawki wapna jest niezwykle ważna, ponieważ zastosowanie wapna ponad normę nadmiernie przesusza glebę oraz wpływa niekorzystnie na przyswajalność niektórych składników pokarmowych zmniejszając dostępność dla roślin boru, fosforu czy manganu. Pogarsza też właściwości fizykochemiczne gleby. Przy wapnowaniu koniecznym, na gleby bardzo lekkie i lekkie zaleca się zastosować 2,0–3,5 t CaO na hektar w formie wapna węglanowego, na średnie 3,0–4,5 t/ha CaO w formie wapna węglanowego lub tlenkowego, a na gleby ciężkie od 3,0–6,0 t/ha CaO w formie wapna tlenkowego.
Najlepszym terminem do stosowania wapna jest termin pożniwny. Dotyczy to zwłaszcza wapna tlenkowego, które znacznie „agresywniej” działa na glebę. Bardzo szybko zobojętnia jony wodorowe i może powodować problemy ze wschodami roślin. Na gleby z niedoborem magnezu zaleca się stosować wapno dolomitowe lub wapno magnezowe. Przy wyborze wapna dolomitowego należy zwrócić uwagę na stopień rozdrobnienia – im bardziej rozdrobnione tym lepsza reaktywacja.
